Marzena Żakowska

Jak dbać o głos w pracy nauczyciela
(poradnik logopedyczny)

Głos jest podstawowym narzędziem pracy nauczyciela, jednak bardzo często niewłaściwie używanym lub wykorzystywanym do granic możliwości. Wiedzę na temat emisji i higieny głosu powinni zdobywać nauczyciele w trakcie studiów. Jednak na studiach kształcących nauczycieli (poza aktorami i studentami wokalistyki) takich informacji nie przekazuje się studentom. Statystycznie najwięcej schorzeń krtani i problemów z głosem ma grupa zawodowa nauczycieli.

Nadmierne eksploatowanie głosu prowadzić może do uszkodzenia narządu głosowego, do utraty głosu, jego zniszczenia czy nawet konieczności zmiany zawodu. Jest to skutek nieprawidłowej emisji i braku higieny głosu nauczyciela oraz wielu czynników powodujących większe obciążenie głosu. Są to:

1.Hałas, szumy w klasie
Hałas męczy nie tylko narząd słuchu, ale wpływa na zmęczenie narządu głosowego. Gdy mówimy w hałasie, znacznie wzrasta napięcie mięśni, natężenie głosu (mówimy głośno a nawet krzyczymy), zaczynamy mówić ostro i twardo, w party sposób.

Ø       ROZWIĄZANIE
Nie krzycz, nie podnoś głosu, by uzyskać ciszę w klasie. Wprost przeciwnie – mów ciszej, uderz w biurko, klaśnij energicznie lub użyj np. małego dzwoneczka (wyjaśnij uczniom kiedy i dlaczego będziesz go stosować). Jeśli hałas zza okna jest uciążliwy, zamykaj okna, a uchyl drzwi do klasy.

2.Hałas podczas przerwy

Ø       ROZWIĄZANIE
Jeśli masz dyżur – zaopatrz się w gwizdek. Unikniesz krzyku. Staraj się nie rozmawiać podczas przerwy, gdy dookoła Ciebie biegają rozkrzyczani uczniowie.

 

3.Mówienie na dużej przestrzeni
Jeśli jesteś nauczycielem wychowania fizycznego lub wykładasz w dużej sali nie używając aparatury nagłaśniającej, musisz sobie zdać sprawę z tego, że duża przestrzeń prowokuje do podnoszenia głosu – mówienia wyżej i głośniej.

Ø       ROZWIĄZANIE
Mów wolniej, spokojniej, kontroluj wysokość głosu. Podczas lekcji wychowania fizycznego używaj gwiazdka i ustal z uczniami umowne znaki, które wyeliminują zbędne obciążenie Twojego głosu.

4.Słabe warunki akustyczne sal lekcyjnych
Sale lekcyjne rzadko kiedy sprzyjają nośności głosu. Powoduje to, że nauczyciel, zwłaszcza jeśli nie został przygotowany do właściwego operowania głosem, zmuszony jest do mówienia głośniej, często na granicy krzyku.

Ø       ROZWIĄZANIE
Aby unikać wysiłku głosowego powodowanego przez złe warunki akustyczne, chodź po klasie, unikaj stania cały czas przy biurku lub tablicy. Poruszaj się, zwracaj twarzą w kierunku uczniów. Nie mów, gdy stoisz tyłem do uczniów i piszesz na tablicy

 

5.Mówienie podczas choroby/ po chorobie
Intensywna praca głosem, jaką z pewnością jest nauczanie, podczas choroby lub tuż po niej jest kolejnym czynnikiem, który powoduje zwiększony wysiłek głosowy. Stan chorobowy wiąże się z osłabieniem naturalnych mechanizmów i często zmusza nas do większego wysiłku. Pojawiające się przykre dolegliwości utrudniają swobodne posługiwanie się głosem. Zmęczeniu głosu w takiej sytuacji mogą towarzyszyć też obrzęki, małe krwawienia w krtani.

Ø       ROZWIĄZANIE
Dbaj o zdrowie. Oszczędzaj głos podczas choroby. Pozwól, by Twój głos się zregenerował zwłaszcza po poważnych infekcjach czy chorobach dróg oddechowych. Unikaj dużych wysiłków głosowych (np. bardziej zaangażuj uczniów) i pamiętaj, że szept męczy narząd głosowy – mów cicho, dźwięcznie.

6.Wiek uczniów i wysokość głosu, jaką się posługują
Jeśli pracujesz w przedszkolu lub uczysz w klasach początkowych, zwróć uwagę, czy nie mówisz zbyt wysoko. Małe dzieci, ze względu na budowę ich narządu głosowego, mówią wyżej, głośniej i nierzadko piskliwie. Może nieświadomie, próbując nawiązać z nimi lepszy kontakt, mówisz głośniej i znaczenie wyżej niż naturalne brzmienie swojego głosu.

Ø       ROZWIĄZANIE
Przyjrzyj się swojemu głosowi i świadomie mów niżej, jeśli dostrzegasz, że ten problem u Ciebie występuje.

7.Zmęczenie fizyczne, niedospanie
Narząd głosowy jest bardzo wrażliwy na zmęczenie czy brak snu. Zmęczenie powoduje, że nie chce nam się mówić, nie mamy siły i energii, gorzej oddychamy, jesteśmy spięci i łatwo się irytujemy. To powoduje, że wkładamy więcej wysiłku w mówienie, które szybko zaczyna nas męczyć.

Ø       ROZWIĄZANIE
Organizuj swój czas w taki sposób, by się wyspać oraz by w ciągu dnia nie zabrakło czasu na odpoczynek czy drzemkę.

8.Brak regeneracji głosu
Zapewne wiesz, co dzieje się z Twoim głosem, gdy bez przerwy mówisz przez 3- 4 godziny, łącznie z przerwami międzylekcyjnymi. Zmęczenie głosu, ból krtani, czy suchość gardła są oznaką, że zaczynasz przeciążać głos i warto zrobić sobie przerwę.

Ø       ROZWIĄZANIE
Idealnie byłoby wykorzystać każdą przerwę między lekcjami na odpoczynek głosu, czyli milczenie, kilka prostych rozluźniających ćwiczeń. Jeśli nie możesz sobie na to pozwolić, to przynajmniej raz lub dwa razy wyznacz sobie taki czas. Umów się z uczniami, że niektóre przerwy są tylko dla Ciebie, a nie np. dodatkowe odpytywanie czy wyjaśnianie tematu. Pozwól też, aby głos odpoczął, kiedy kończysz pracę.
Gdy wracasz do domu po lekcjach umów się z domownikami, że masz czas dla siebie, na odpoczynek głosu. Później jesteś do ich dyspozycji.

9.Stres
Stres związany z pracą oraz z życiem rodzinnym, napięcia i emocje, które im towarzyszą odbijają się głosie (stres „wchodzi w gardło”, utrudnia swobodne oddychanie).

Ø       ROZWIĄZANIE
Relaksuj się, korzystaj z masaży, uprawiaj sport, chodź na spacery, biegaj, tańcz, pływaj, oddychaj. Rób to, co pomoże Ci poradzić sobie z napięciami. Rozluźnij ciało, odpręż umysł, a Twój głos zabrzmi inaczej.

10.Nieprzestrzeganie zasad higieny
Palenie papierosów (czynne i bierne), mocna kawa, herbata, zbyt mała ilość płynów, nierespektowanie potrzeb głosu (np. brak przerw na regenerację głosu) czy intensywne jego używanie podczas choroby to najczęstsze grzechy nauczycieli.

Ø       ROZWIĄZANIE
Krok po kroku wprowadzaj te zasady.

Niezmiernie ważną sprawą w pracy nauczyciela staje się prawidłowa emisja głosu. Jest to skoordynowanie czynności oddychania, fonacji i artykulacji w połączeniu ze zjawiskami rezonansu w komorach rezonacyjnych klatki piersiowej, krtani i nasady (jama gardłowa, ustna i nosowa).

Prawidłową emisję rozpoczyna podparcie oddechowe, następnie przygotowuje się nasada a dopiero na końcu zaczynają działania mięśnie fonacyjne (krtań). Zakłócenia w tej kolejności są jedną z przyczyn schorzeń narządu głosu.

Mamy dwa rodzaje nastawienia głosu:

·        nastawienie miękkie – wiązadła głosowe zbliżają się do siebie powoli, zbliżenie następuje równocześnie z wydechem (jest to zsynchronizowane). Wiązadła są do siebie zbliżone, ale nie są zwarte, co umożliwia zapoczątkowanie dźwięku przy małej ilości powietrza. Rezultatem miękkiego nastawienia jest miękkie atakowanie dźwięku (wydobywanie).

·        nastawienie twarde- powstaje przy silnym zwarciu wiązadeł, które zwierają się wcześniej przed momentem wypływu powietrza. Wtedy powietrze uderza w zwarte wiązadła, z trudem przeciska się przez nie, a dźwięk jest twardy, nagły, wybuchowy. Mówimy wtedy o twardym „atakowaniu” dźwięku. Nadużywanie tego sposobu, zarówno w mowie potocznej jak i w śpiewaniu, może doprowadzić do odcisków na wiązadłach głosowych i utraty głosu, a także innych schorzeń krtani.

A oto propozycje ćwiczeń, które pozwolą dłużej bez zbędnych obciążeń głosu prawidłowo funkcjonować w zawodzie nauczyciela. Ćwiczenia mają charakter relaksacyjny, uczą obniżania napięcia mięśniowego narządów mowy i artykulacyjnych, która sprzyja utrwalaniu miękkiego ataku. Oczywiście powinny być wykonywane systematycznie.

Ćwiczenia oddechowe:
Najlepiej i najskuteczniej wykonuje się je w pozycji stojącej. Stajemy w lekkim rozkroku, ciało rozluźnione, ręce wzdłuż ciała, plecy proste, głowa i szyja w linii prostej z kręgosłupem. Przy oddychaniu (wdechu) kontrolujemy, aby ramiona nie unosiły się w górę. Przy wydechu unikamy wszelkich ruchów szyi i głowy.

·        Naśladujemy zdyszanego pieska (wdech i wydech bardzo szybki) - na sylabach: cha - cha...

·        Wciągamy powietrze nosem wyobrażając, że wąchamy bukiet bardzo pachnących kwiatów, zatrzymujemy na chwilę, wypuszczamy powietrze ustami swobodnie.

·        Dłonie kładziemy: jedna na brzuchu, druga na boku w pasie (dolna okolica żeber). Wciągamy powietrze ustami - całkowity pełny wdech. Powietrze zatrzymujemy, ale tylko na chwilę. Wypuszczamy bardzo wolno, dmuchając jak najdłużej. Podczas wdechu należy unikać sytuacji, kiedy się "usztywniamy" (nie nabierajmy skrajnie dużo powietrza, powoduje to zbyt duże napięcie), cały czas jesteśmy rozluźnieni, a dłońmi kontrolujemy nasze ciało.

·        Całkowity, pełny wdech ustami, przez chwilę zatrzymujemy powietrze. Wydmuchujemy je z dużą energią, wyobrażając, że mamy zdmuchnąć wszystkie świeczki z tortu. Dłońmi ułożonymi jak w ćw. 3 kontrolujemy, jak zachowuje się nasze ciało, zwłaszcza podczas wydechu.

·        Kładziemy się na plecach, na brzuch kładziemy książkę, jedna ręka wzdłuż ciała, druga na książce (nie uciskać). Wciągamy powietrze spokojnie ustami i nosem i wypuszczamy energicznie krótkimi "porcjami" (wielokrotnie) na spółgłosce "s", "uderzając" powietrzem. Książka na brzuchu powinna za każdym razem "podskakiwać".

Ćwiczenia emisyjne (głosowe):

·        Naśladujemy syrenę na sylabie "wi", na legato (sposób artykulacji dźwięków polegający na płynnym ich łączeniu ze sobą) rozpoczynamy dźwiękiem od niskiego rejestru (ale wygodnego dla naszego głosu - nie za nisko) i "jedziemy" do góry, później analogicznie z góry na dół - nie przerywając, na jednym oddechu.
Ćwiczenie jednocześnie uczy gospodarowania oddechem i wydłuża czas wydechu.

·          Wymawiamy samogłoski ze zmiennym natężeniem głosu, co wiąże się z dynamiką wydechu. Uszeregowane samogłoski wymawiamy płynnie (legato). Wielkie litery oznaczają silne wypowiedzenia, małe – słabe. Wdech-na jeden szereg. Nie zmieniamy wysokości głosu

A – a – E – e – I – i – O – o U –u

A – A – e – E – i – I – o – O – u – U

·        Na jednym dźwięku o wygodnej dla nas wysokości wymawiamy sylaby legato, łącząc je i mówiąc na jednym oddechu:

mi - je - mi - jo - mi - je - mi - jo...

hi - jo - hi - ju - hi - jo - hi - ju...

wi - ja - wi - jo - wi - ja - wi - jo...

·        „Liczymy wrony” na jednym oddechu: Jedna wrona bez ogona, druga wrona bez ogona, trzecia wrona bez ogona ... itd., od jednej do 10-15 i więcej.

·        samogłoski wymawiamy na jednym wydechu, rozdzielnie (staccato) a następnie legato.

A! a a a a                a a a a A!              E! e e e e                e e e e E!

I! i i i i                    i i i i I!                  O! o o o o               o o o o O!

U! U u u u              u u u u U!

·        ćwiczymy w tempie wolnym czytanie tekstów, zmieniając natężenie głosu: cicho (piano), głośno (forte), półgłośno (mezzoforte). Zaczynamy od krótkich fraz wypowiadanych na jednym wydechu. Stopniowo wydłużamy frazy, realizując je na jednej fali wydechowej. 

·        Zamykamy usta i opuszczamy żuchwę do niskiej pozycji. Układamy narządy do wypowiedzenia a. W tej gotowości do a mruczymy przez chwilę; mmm, otwieramy usta w a i zamykamy je ponownie, cały czas mrucząc. Dźwięk prowadzimy na poziomie a. Ćwicząc pilnujemy, by dźwięk nie rozprzestrzeniał się po całej jamie ustnej, lecz skupiał się głównie w przedniej jej części, na podniebieniu twardym („na masce”).

·        Podobnie ćwiczymy samogłoski e,y, pamiętając i różnym układzie żuchwy i kształcie warg. Dźwięk powinien płynąć monotonnie i leniwie.

Wdech: m m m a m m m a m m m a ....

Wdech: m m m e m m m e m m m e ...

Wdech: m m m y m m m y m m m y ...

Wdech: m m m i m m m i m m m i …

·        przy samogłoskach o, u mruczenie powinno przebiegać przy stulonych i wysuniętych do przodu wargach

Wdech: m m m o m m m o m m m o ...Wdech: m m m u m m m u m m m u ...

Wszystkie samogłoski powinny mieć miękką, ciemną i nasyconą delikatnym dźwiękiem barwę (bez przydechu).

·        Przerzucamy sylaby jak na drugą stronę ulicy: ma, me, mi, mo, mu, my, mą, mę. Najwyżej i najniżej.

·        Bijemy w dzwony – mę, mę, mę, mą, mą ,mą

·        Łączymy samogłoski we wdzięcznym, miękkim legato. Wdech po każdej grupie:

ae  ae  ae  ae  ae – odpoczynek

ea  ea  ea  ea  ea 

ay  ay  ay  ay  ay

ai  ai  ai  ai  ai  ai

ao  ao  ao  ao  ao 

au  au  au  au  au .

PRAKTYCZNE UWAGI ZWIĄZANE Z HIGIENĄ GŁOSU NAUCZYCIELA:

	Głębokie wdechy i spokojne wydechy rozładowują napięcie nerwowe.
	Unikajmy używania głosu w stanach silnego zdenerwowania (zwłaszcza krzyku).
	Z suchością w ustach poradzimy sobie przygryzając lekko koniuszek języka.
	Utrzymuj odpowiednią wilgotność powietrza, stosuj nawilżacze lub wilgotne ręczniki na kaloryferach.
	Popijaj napoje (niegazowana woda, ciepły kompot, herbata ze ślazu lub rumianku) podczas mówienia.
	Gazowane i zimne napoje powodują chrypkę, głos może stać się "matowy". Zły wpływ mają również: piwo, mocne alkohole, sok z czerwonej porzeczki, czekolada, dym papierosowy.
	Niewskazane jest używanie głosu w niskich temperaturach (np. na podwórku).
	Podczas mówienia wykorzystuj swoje mięśnie artykulacyjne, otwieraj usta, nie mów z zaciśniętymi wargami.
	Unikajmy mówienia na zbyt "podniesionym głosie" jak i również zbyt nisko. Nie mówmy także za cicho (większe zużycie powietrza, potrzebne mocne podparcie oddechowe).
	Unikajmy przeciążenia narządu głosu poza pracą.

	Leczenie już pierwszych oznak infekcji górnych dróg oddechowych; ograniczenie wysiłku głosowego przy chrypce, bólu gardła itp.
	Bezwzględny zakaz palenia papierosów, unikanie biernego palenia
	Ochrona narządu słuchu - słabiej słyszący głośniej mówią
	Wyrabianie nawyków prawidłowej emisji głosu i doskonalenie wyrazistości mówienia (dykcja).