RODZINA a NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Niedostosowanie społeczne to bardzo złożone pojęcie, na które składa się wiele kryteriów. Zjawisko zaburzeń w zachowaniu i patologii uwarunkowane jest różnorodnymi czynnikami.

Proces społecznego nieprzystosowania powstaje na zasadzie utrwalonych reakcji na sytuacje stresowe. Pewne zachowania zmierzają do zmniejszenia frustracji poprzez rozładowanie wewnętrznych napięć; mogą one być wyrazem dążenia do kompensacji niepowodzeń życiowych bądź też mogą stanowić wyraz rezygnacji z wysiłków i działań, które kończyły się w przeszłości niepowodzeniami, mogą być formą ucieczki itp.

Drugi typ nieprzystosowania społecznego występuje wówczas, gdy dziecko uczy się w najbliższym środowisku norm i zachowań niezgodnych z podstawowymi zasadami współżycia społecznego. Proces uczenia odbywa się poprzez mechanizm identyfikacji, czyli upodobniania się do osób bliskich i ważniejszych oraz poprzez internalizację, czyli przyjęcia za swoje wymagań i potrzeb otoczenia. Wielokrotnie powtarzane zewnętrzne nakazy i polecenia rodziców czy opiekunów utrwalają się i stają się własnymi potrzebami jednostki, w istotny sposób regulując jej postępowanie.

Przejawy niedostosowania społecznego mogą być także wynikiem nawykowych niewłaściwych reakcji przez „uczenie” zachowań niezgodnych z normami współżycia społecznego czy prawami.

Wpływ rodziny na niedostosowanie społeczne

Rodzina jest niezwykle istotnym środowiskiem życia. Współkształtuje los człowieka, wywiera najgłębszy i najtrwalszy wpływ na osobowość i zachowanie, co wynika z faktu, że jest oparta na więzach krwi. Pierwotnie formuje osobowość i kształtuje charakter, zaspokaja wszystkie potrzeby, oddziałuje na człowieka samym swoim istnieniem, wpływami zamierzonymi i niezamierzonymi. Modeluje człowieka od momentu narodzin aż po starość, tworzy podstawy rozwoju zadatków wrodzonych, poznawania i rozumienia otoczenia i orientacji w świecie.

Jest rzeczą oczywistą, że tylko zdrowa, spójna rodzina jako najwcześniejsza w życiu jednostki instytucja wychowawcza, zaspokajająca w sposób prawidłowy wszystkie jej najistotniejsze potrzeby i przeciwdziałająca w porę wszelkim odchyleniom od przyjętych norm, jest w stanie dać społeczeństwu zdrowe, młode pokolenie. Wszelkie natomiast przejawy dezorganizacji życia rodzinnego takie jak: rozluźnienie się więzi między jej członkami, zła atmosfera, niewłaściwe metody wychowawcze, kłótnie i zdrady małżeńskie, choroba, śmierć lub rozwód rodziców, alkoholizm powodują, że równowaga psychiczna dzieci zostaje zachwiana, pojawiają się trudności wychowawcze, które często początkują proces niedostosowania społecznego.

Proces tworzenia więzi uczuciowych związany jest z zaspokajaniem potrzeb przede wszystkim psychicznych: pewności i bezpieczeństwa, solidarności i łączności z bliskimi osobami, miłości, potrzeby akceptacji i uznania. Niezaspokojenie którejś z wymienionych potrzeb wywołuje poczucie zagrożenia, lęk, niepewność.

Zaburzona struktura rodziny w wyniku rozwodu, śmierci czy separacji może, ale nie musi, doprowadzić do zaburzeń procesu uspołecznienia dziecka, bowiem osoba pozostająca z dzieckiem może stwarzać warunki wychowawcze kompensujące brak ojca lub matki. Najgorsza wychowawczo sytuacja występuje w tych rodzinach, w których rozbicie rodziny poprzedzane jest konfliktami na podłożu głębokich antagonizmów między rodzicami. Atmosfera wychowawcza w takiej rodzinie wpływa niekorzystnie na psychikę dziecka, może być przyczyną zaburzeń w zachowaniu (agresji, wagarów, ucieczek z domu itp.).

Inną przyczyną zaburzającą socjalizacje dziecka może być stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych, do których zalicza się metody autokratyczne, liberalne bądź niekonsekwentne.

*Autokratyzm rodziców, oparty na zakazach, nakazach, karach cielesnych, rodzi pozorną uległość i kłamstwo, w rzeczywistości zaś niechęć do rodziców. U dziecka, od którego żąda się bezkrytycznego, bezwzględnego posłuchu, nie uznając z jego strony sprzeciwu, może wystąpić zahamowanie rozwoju psychicznego. Jeśli przez dłuższy okres dziecko stale musi rezygnować ze swoich dążeń, a podporządkowywać się woli dorosłych, reaguje bojaźliwie i bez oporu. Jednak nie zawsze dziecko reaguje potulnym podporządkowaniem się. Niekiedy budzą się świadome lub nieświadome reakcje sprzeciwu, protestu manifestujące się w różny sposób. Często pozornie podporządkowując się woli dorosłych, dziecko przyjmuje maskę, jest dwulicowe, kłamliwe i nieszczere. Dzieci wychowane za pomocą kar cielesnych budzą lęk, często bunt, rodzą kłamstwo, stają się nieufne, przestraszone odrzucone. Pod wpływem surowego oddziaływania wychowawczego rodziców, najczęściej przenoszą się poza teren domu, do szkoły i tam dezorganizują życie szkolne, zwłaszcza w zakresie współżycia społecznego.

*Styl liberalny, polegający na zezwalaniu dziecku na robienie wszystkiego, co chce, powoduje wymykanie się dziecka spod kontroli rodziców. Nadmierne uleganie życzeniom dziecka, spełnianie wszystkich jego zachcianek, traktowanie go jako centralnej i najważniejszej osoby w domu jest bardzo szkodliwą postawą rodziców. W takiej atmosferze wyrasta egocentryk, egoista, ze spojrzeniem na własne JA, bez zrozumienia potrzeb innych ludzi, w tym również własnych rodziców.

*Równie niekorzystnym stylem wychowawczym jest przewaga metod niekonsekwentnych (na przemian liberalnych bądź autokratycznych). Powodują one niestałość uczuciową i dezorientację dziecka, co do wymagań wychowawczych. Brak konsekwencji, niestałość, zmienność w postawie, w wymaganiach, w wyrażanych uczuciach wpływają niekorzystnie na rozwój psychiczny dziecka. Poznając słabość rodziców, staje się ono bezwiednie dwulicowe. Usiłuje przez kłamstwo, udaną pokorę, pozorną uległość unikać przykrości ze strony gniewnych rodziców, a chłodnym i aroganckim zachowaniem uchyla się od scen czułych. Postawa taka utrwalając się, może w późniejszym życiu wyrazić się w nie uznawaniu autorytetów, w cynizmie w stosunkach społecznych..

Opracowała Katarzyna Rogowska